تلگرام با قدرت چه می کند؟ ظهور قدرت های جدید در عصر پیام رسان‌ها و شبکه های اجتماعی

مسئله ای به نام شکل گیری قدرت های جدید در عصر پیام رسان ها همچون تلگرام و شبکه های اجتماعی مطرح است و این قدرت ها در حال شکل گیری هستند. در این خصوص پرسش اصلی آن است که  رسانه های تازه چه تاثیری در تغییر قدرت خواهند داشت؟ پاسخ این پرسش در تحقیق پیش رو*

چکیده :

در سال‌های اخیر، رشد یکباره فن آوری های ارتباطی باعث شد تا شبکه های اجتماعی خاصی در حوزه اینترنت پدید آید. شبکه‌های اجتماعی که از آنها به عنوان شبکه های مجازی یاد می شود. حالا با رشد این شبکه ها، پدیده تازه، پیام رسان هایی هستند که در گوشی های تلفن همراه و هر نوع دستگاه متصل به اینترنت قابل دسترسی هستند. پیام رسان ها که نوعی از شبکه های اجتماعی افقی و عمودی به حساب می آیند، مزایا و زیان هایی را در پی داشته اند. اما مهمترین بخشی که شاید کمتر به آن توجه شده است، اهمیت این نوع از ارتباطات، درساختار آینده ارتباطات سیاسی جهان و ایران است. برای درک این موضوع باید بررسی شود تا بدانیم که ارتباط معنا داری میان قدرت، سیاست و ارتباطات از نوع شبکه های اجتماعی و پیام رسان ها(تلگرام،لاین و..) وجود  دارد یا خیر؟ بر همین اساس قصد داریم تا  مسئله ای به نام شکل گیری قدرت های جدید در عصر پیام رسان ها و شبکه های اجتماعی را با این فرض بررسی کنیم که این قدرت ها در حال شکل گیری هستند. در این خصوص که رسانه های تازه چه تاثیری در تغییر قدرت خواهند داشت، از زوایای مختلف به نقد و بررسی ریشه ای موضوع خواهیم پرداخت و  به صورت خلاصه، ظهور قدرت های جدید و تغییر معنایی قدرت در عصر رسانه های مجازی را بررسی کنیم. روش تحقيق مبتني بر مطالعات اسنادي وکتابخانه ای و مبتنی بر تحليل محتواست. نتيجه حاصل شده هم بین وضع موجود با وضعيت ايده آل و آینده پیش روی رسانه های تازه یا همان پیام رسان ها مقایسه و پیش بینی می دهد.

کلید واژه ها: فضای مجازی، قدرت سیاسی، پیام رسان ها، تلگرام،شبکه های اجتماعی

مقدمه:

در چند سال گذشته، به گونه اي شگفت انگيز همه چیز در حوزه ارتباطی تغییر کرده است و صحنه و آرايش تقابل‌ها دچار تحول شده است. مفاهيمي مانند «قدرت» و «امنيت» ملي هم در این میان تغییر کرده است  وحالا «قدرت فرهنگي» به عنوان مبناي اساسي قدرت ملي و پيروزي در جبهه «جنگ نرم» مطرح شده است. حالا نقش «سرمايه اجتماعي» در افزايش «قدرت نرم» يك كشور، جدی تر شده و رسانه ها نقش  مهمي در قدرت ملي هركشوردارند.

دیگر رسانه‌ها هم تعاریف تازه ای یافته اند و با بروز پدیده شهروند خبرنگار، هر فرد به هر شکلی می تواند نقش حياتي در ميزان افزايش مشاركت، انسجام، اعتماد، وفاداري ملي و در نهايت افزايش مشروعيت سياسي بازی کند. حالا همه  قادر هستند به عنوان يكي از مولفه هاي اساسي قدرت نرم و توليد «امنيت نرم» براي مقابله با جنگ نرم مورد توجه باشند. در این حوزه برای درک بهتر ارتباط میان قدرت های جدید که با پدیده شهروند خبرنگار در حال شگل‌گیری است ، ابتدا باید به تعریف صحیح قدرت و منشأ قدرت بپردازیم . این پرسش، در هر عصری می‌تواند پاسخ خاص خود را داشته باشد. چرا که مؤلفه‌های قدرت، اهرم‌ها و روش اعمال آن، بر اساس واقعیات جاری در بستر جامعه تعریف می‌شود.

در عصر فن آوری های تازه ارتباطی، مقوله «قدرت»، مفهوم و ماهیتی تازه دارد؛زیرا  «زمینه» و فضای سایبر یک حوزه‌ جدید و مهم از قدرت شده است. با چنین فرضی، شبکه‌های اجتماعی در فضای سایبر و مجازی  محل قدرت و شکل گیری قدرت های نوظهوری خواهد شد که در این تخقیق قدرت های جدید می خوانیمشان.

زیرا قابلیت شبکه‌های اجتماعی، عصر کنونی را از گذشته متمایز کرده و به واسطه  مکانیزم‌های  ارتباط درونی  شبکه های اجتماعی و پیام رسان ها  می توان تحولات بزرگ تری را در عرصه ارتباطات سیاسی ایران پیش بینی کرد. وقایعی که با نزدیکی به انتخابات مجلس شورای اسلامی در اسفند 94 به خوبی خود را نشان خواهد داد.  به صورت خلاصه می توان گفت که این قابلیت‌ها، توانایی تغییر در معادلات سنتی قدرت را نصیب این شبکه‌ها کرده است و باید بررسی شود.
 

نظریه تحقیق:

اینکه گاهی در مقابل شبکه های اجتماعی و پیام رسان ها مقاومت هایی دیده می شود دلیلش چیست؟ برای پاسخ به این پرسش باید از نظریه تحقیق یاد کنیم . فوکو در نظریه ی قدرت می کوشد،نشان دهد که قدرت به هیچ رو طردگونه و آشکار تجلی نمی یابد،بلکه به صورت بسیار بغرنج و زیرکانه با کوچک ترین عنصر جامعه در تماس است.مهم تر از همه افراد را تغییر می دهد،کنترل می کند و می‌سازد.نظریه ی قدرت وی، همچنان می خواهد به ما بگوید:قدرتی که بی واسطه خود را با معرفت یکی می داند، خود پدیدآورنده ی معرفت است. قدرت از دیدگاه فوکو در جوامع مدرن چنان حضور همه جانبه دارد که در عین حال در برابر خویش مقاومت ایجاد می‌کند.

به هرحال،قدرت نزد فوکو چیزی نیست که در مالکیت دولت یا طبقه حاکم یا شخص حاکم باشد،بر عکس قدرت یک استراتژی است و نه یک نهاد یا یک ساختار. قدرت شبکه ای است که همه در آن گرفتارند و انسان ها و نهادها و ساختارها همه مجری آن اند.  این که از نظر فوکو هر جا قدرت هست،مقاومت هم هست زیرا لازمه ی قدرت مقاومت است و اگر مقاومتی نباشد قدرتی در کار نخواهد بود،بدین جهت که قدرت تنها بر افراد آزاد اعمال می شود و مقاومت و آزادی شرط وجود قدرت است.

باید دانست که، هر جا که قدرت وجود دارد ، مقاومت هم وجود دارد، به عبارت بهتر، از همین رو، مقاومت هرگز در موقعیت بیرونی نسبت به قدرت نیست. در گفتمان است که قدرت و دانش به یکدیگر پیوند می خورند و از همین رو، باید گفتمان را مجموعه ای از قطعات ناپیوسته در نظر گرفت که کارکرد تاکتیکی شان نه یک شکل است و نه ثابت. به عبارت دقیق تر ، نباید جهانی از گفتمان را تصور کرد که میان گفتمان پذیرفته شده و گفتمان پذیرفته نشده، یا میان گفتمان مسلط و گفتمان تحت سلطه تقسیم شده است . بلکه باید آن را کثرتی از عناصر گفتمانی در نظر گرفت که می تواند در استراتژی های گوناگون ایفای نقش کنند . » (فوکو)

گفتمان وسیله ی انتقال قدرت و مولد قدرت است . گفتمان ، قدرت را تقویت می کند . اما همچنین آن را تحلیل برده ، به خطر می‌اندازد ، آسیب پذیر می کند و ممانعت از آن را امکان پذیر می سازد. در مبحث جنسیت نیز ، باید دانست که قدرت ، سکسوالیته را ترسیم می کند، آن را بر می انگیزد و به منزله ی معنایی تکثیر دهنده به کار می گیرد . معنایی که، باید همواره تحت کنترل باشد تا مبادا از قدرت بگریزد .

تعریف فضا و شبکه های مجازی

در ابتدا باید بدانیم که وقتی صحبت از فضاي مجازي و شبکه های مجازی یا پیام رسان ها می شود در چه حوزه ای سخن می گوییم. کلمه فضاي مجازي (سايبر اسپيس) از درون کلمه سايبرنتيکس که در سال 1948 بوسيله نوربرت وينر ابداع شده بود پديد آمد. تا چندی پیش،بیشتر افراد تصورشان از فضاي مجازي یک کامپيوترمتصل  به اينترنت بود،حال آنکه اکنون این فضا در محیط ها و دستگاه های متنوع و اسان دراختیار عموم است. از نگاه ديويد بل (2001) فضاي مجازي فقط مجموعه‏‏اي از سخت افزار نيست بلکه مجموعه‏اي از تعاريف نمادين است که شبکه‏‏اي از عقايد و باورها را در قالب داد و ستد بيت رد و بدل مي‏کنند.

نام فضاي مجازي، نخستين بار از سوی  ويليام گيبسون در رمان نورومانسر (1984) ابداع شد (هولمز، 2005). ظهور فضاي مجازي در واقع درست بعد از پايان جنگ جهاني دوم و با راه افتادن موج فن‌اوري‌هاي جديد کامپيوتري در فرم اوليه آن اتفاق افتاد (به نقل از ويتاکر، 2004).

پس از ظهور فرهنگ مجازي کم کم سر و کله خرده فرهنگ هاي مجازي هم پيدا شد. شبکه هاي مجازي و آنلاين که به زير شاخه‌هاي مختلف تقسيم مي شوند باعث ظهور اين خرده فرهنگ ها شده اند. بل (2001) فرهنگ مجازي را مصنوع فضاي مجازي مي داند. کلماتي که روي صفحه کامپيوتر پديدار مي شوند تشکيل شبکه ها را مي‌دهند. اين شبکه هاي مجازي فرهنگ خاص خود را دارند و هويت ها هم در اين جماعت ها دوباره تعريف مي شوند. نکته مهم در باره اين هويت ها اين است که در فضاي مجازي چنين هويت هايي به شدت انعطاف پذير و فريبنده مي شوند.

نخستین بار مفهوم شبکه های مجازی با عنوان شبکه‌های اجتماعی اینترنتی با قالب امروزی در سال 1960 در دانشگاه ایلی نویز در ایالت متحده امریکا امریکا مطرح شد.

پس از آن در 1997 نخستین سایت شبکه اجتماعی اینترنتی به آدرس SixDegrees.com راه‌اندازی شد. این سایت به کاربرانش اجازه ایجاد پروفایل داد تا آنها بتوانند لیستی از دوستانشان ایجاد کنند. البته این سایت در آن موفق نشد و بعد از سه سال متوقف شد.

بعد از آن، انفجار تجارت در وب سایت‌های اجتماعی در سال 2002 باعث به وجود آمدن شبکه‌های اجتماعی فرنداستر (Friendster)، اورکات (Orkut) و لینکداین (LinkedIn) شد و باعث شکوفایی قارچ گونه وب سایت‌های شبکه‌های اجتماعی در اینترنت شد.

در سال 2004، سایت های شبکه اجتماعی فرنداستر با 7 میلیون کاربر و مای اسپیس با 2 میلیون کاربر صاحب بیشترین کاربران در این حوزه بودند. در همین سال سایت شبکه اجتماعی فیس بوک توسط مارک زوکربرگ در خوابگاه دانشگاه هارواد راه اندازی شد.

سال 2006، سال گسترش روز افزون کاربران و بازدیدکنندگان وب سایت‌های شبکه‌های اجتماعی بود. در این سال دسترسی عمومی مردم به فیس بوک آزاد شد. زیرا در دو سال قبل، این سایت تنها به صورت پایلوت در دانشگاه هارواد استفاده می‌شد، همچنین توییتر نیز در این سال پا به عرصه وب سایت های اجتماعی گذاشت.

تاکنون تعاریف گوناگونی از شبکه‌های اجتماعی اینترنتی یا مجازی ارایه شده است. آخرین تعریفی که دقیق‌تر به نظر می‌رسد می‌گوید، شبکه‌های اجتماعی اینترنتی عموما سرویس‌های مبتنی بر وب هستند. سرویس آنلاین، پلتفرم یا سایتی محسوب می‌شوند که مردم در آنها می توانند، نظرات، علاقه‌مندی‌ها و در یک کلام محتوا ایجاد و با دوستان و سایرین به اشتراک بگذارند.

یک شبکه اجتماعی،، یک ساختار اجتماعی است که از گره‌هایی (که عموما فردی یا سازمانی هستند) تشکیل شده است که توسط یک یا چند نوع خاص از وابستگی به هم متصل‌اند. به بیان دیگر، یک شبکه اجتماعی سایت یا مجموعه سایتی است که به کاربرانی که دوست دارند علاقه‌مندی‌ها ، افکار، فعالیت‌های خودشان را با دیگر به اشتراک بگذارند و دیگران هم با آنان به اشتراک بگذارند.

شبکه‌های اجتماعی اینترنتی، به‌خصوص آنهایی که کاربردهای معمولی و غیرتجاری دارند، مکآنهایی در دنیای مجازی هستند که مردم خود را به‌طور خلاصه معرفی می‌کنند و امکان برقراری ارتباط بین خود و همفکرانشان را در زمینه‌های مختلف مورد علاقه فراهم می‌کنند.

تعریف پیام رسان ها :

در تعریف شبکه‌های اجتماعی یا همان شبکه های مجازی مفهوم مدرن و تازه ای به نام پیام رسان ها یا اپلیکیشن های ارتباطی چندی است که دیده می شود. این شکل مدرن از شبکه های اجتماعی که با شبکه های اجتماعی تفاوت معنا داری دارد، به سادگی و در گوشی‌های هوشمند به ارایه امکان ارتباط صوتی، تصویری ،متنی و محتوایی کمک می کند. راه اتصال ساده سازی شده و با یک شناسه کاربری ساده و اینترنت متوسط امکان ارتباط منقه ای و حتی جهانی ایجاد شده است. ایجاد کانال های افقی و عمودی اطلاع رسانی در شبکه های اجتماعی به صورت یکرفه کانال ها و یا دو طرفه (گروه ها) و خصوصی فراهم است . ابزار های مشهور این روزها در حوزه پیام رسان ها در ایران ،وایبر،تلگرام، لاین، تانگو، واتس اپ، بی و ... هستند.

اما در این خصوص باید بدانیم که  این‌ها دقیقا شبکه اجتماعی نیستند، زیرا  به هیچ‌عنوان چرا که ویژگی‌های شبکه اجتماعی را ندارند. حتی قبل از این نام شبکه های اجتماعی مجازی که برای فیسبوک و دیگر شبکه ها رایج شد نامی غلط است و نام درست سایت های شبکه اجتماعی است. شبکه اجتماعی مفهومی جامعه شناسانه است که تعریف خاص خود را دارد. سایت هایی مثل فیسبوک پلتفرم‌هایی هستند که می توانند قابلیت تشکیل شبکه ای اجتماعی در بستر اینترنت را در اختیار افراد قرار دهند. اینها شبکه اجتماعی هستند اما تشکیل شان در یک سایت باعث نمی شود آن سایت شبکه اجتماعی مجازی باشد.

از همین رو، نامگذاری ابزارک هایی(اپلیکیشن یا اپ هم گفته می شود) مثل وایبر به این نام خطاست زیرا این اپ ها به هیچ عنوان تشکیل شبکه اجتماعی نمی‌دهند. چیزی که در اینجا رخ داده اشتباه گرفتن امکان ساخت گروه با شبکه سازی است. منطق شبکه سازی بر اساس این است که شما لیستی از دوستانتان درست می کنید و آنها نیز همینگونه عمل می کنند و شما می توانید در پروفایل های یکدیگر گردش کنید و ... . اما در اپ های پیام رسان چنین امکانی وجود ندارد.

در حال حاضر فراگیرترین اپ های پیام رسان را می توان در وایبر، لاین، واتس اپ و تلگرام خلاصه کرد. این اپ ها در ایران بیشترین کاربر و استفاده را دارند، علیرغم شباهت های زیاد این اپ ها به یکدیگر اما هر کدام از آنها تفاوت های عمده ای نیز دارند، تفاوت‌هایی که بر جمعیت کاربرانشان نیز اثر گذاشته و گونه شناسی های مختلفی را در بین کاربران موجب شده است.

شناخت دقیق این گونه شناسی ها مشخصا می تواند به شرکت های تجاری برای بهره برداری بهتر از این اپ ها برای تبلیغ خود کمک کند. امری که تاکنون تا حد زیادی از سوی چنین شرکت هایی مغفول مانده است.

وایبر: اپی برای همه است که  ساده ترین و دم دستی ترین اپ پیام رسان است. این اپ زودتر بقیه بین کاربران محبوب شد و در گذشته و پیش از موج مهارت به تلگرام  17 درصد کاربرانش ایرانی بودند. کاربران با سواد رسانه ای و تحصیلات پایین‌تر بیشتر از این اپ استفاده می کردند و زمانی که فیلتر شد، همه به تلگرام مهاجرت کردند.

تلگرام: اپ تخصصی است که سرعت و امنیت بالا باعث جذب مخاطبان انبوهش شده است . در حال حاضر 40 درصدی کاربران این پیام رسان ایرانی هستند و به گفته وزیر ارتباطات حدود 21 مییون ایرانی در ان عضویت دارند. بیشتر کاربران تخصصی هم که در وایبر گروه داشته اند با فراگیر شدن تلگرام به آنجا کوچیده اند و می توان گفت سرمایه اجتماعی کسانی که در تلگرام عضو می شوند بیشتر از کاربران دیگر اپ هاست. در بین این اپ ها تنها تلگرام است که تاکنون امکان برقراری تماس ندارد اما ویژگی‌های زیاد آن برای ارسال فایل، فوروارد مطالب با رعایت کپی رایت و ... موجب جذب کاربران شده است

امکانات تازه ای چون سوپر گروه ها (با امکان هزار نفر عضو) ،کانال ها(بدون محدودیت عضو) و به روز رسانی های مکرر برای مدیریت این فضا باعث شده تا استفاده از این ابزار در ایران جدی تر از قبل دنبال شود و هر روز به مخاطبانش افززوده شود.

لاین: شبکه اجتماعی موبایل  است .این را می توان جایگزین سایت های شبکه اجتماعی در بین اپ های پیام رسان دانست. اپی که بیشتر از بقیه به شبکه اجتماعی نزدیک است. در لاین شما می توانید چیزی شبیه دیوار فیسبوک داشته باشید و استاتوس های خود را با دوستانتان به اشتراک بگذارید، دوستانی که شامل تمام کسانی است که در لیست تلفنتان هستند و کسانی که شما را به عنوان دوست اضافه کرده اند. اغلب افرادی که در سایت های شبکه اجتماعی حضور ندارند و سواد دیجیتالی پایینتری نسبت به کاربران سایت ها دارند از این اپ استفاده می کنند. لاین اپلیکیشنی است که از نظر گرافیکی بین وایبر و تلگرام قرار می گیرد و از نظر امکانات نیز گر چه از وایبر قوی تر است اما در جذب اقبال کاربران به اندازه وایبر موفق نبوده است. 

واتس اپ:  واتس اپ را می توان گزینه جایگزین برای کاربرانی دانست که از دیگر اپ ها و بویژه وایبر ناراضی اند. در خیلی از موارد سرعت واتس از وایبر و تلگرام  بهتر است امکان ویدئویی این ابزارک بالاتر و بهتر است.

تعریف قدرت :

دکترعاملی، مفهوم قدرت را در کتاب «استعمار مجازی آمریکا (۱۳۸۹)»، از زبان نای چنین نقل می کند: در فرهنگ زبان، قدرت را «توانایی انجام کار» تعریف کرده اند. قدرت در عمومی ترین سطح، یعنی توانایی به دست آوردن نتایجی که شخص خواهان آن است. از این منظر، بدون قدرت، رهبری امکان پذیر نیست. آنهایی که در یک رابطه، قدرت بیشتری دارند برای ایجاد تغییر یا مقاومت در برابر آن از جایگاه بهتری بهره مند هستند (نای، 2008). همچنین قدرت به معنی توانایی تأثیرگذاری در رفتار دیگران به گونه ای که موجب اتفاق افتادن آن چیزی که ما می خواهیم، است. بنابراین به طور خاص تر، قدرت قابلیت نفوذ در رفتار دیگران برای حصول نتایج دلخواه است . قدرت به دو بخش تقسیم می شود: قدرت نرم (شامل ارزش ها، فرهنگ، سیاست، نهادها ، تنظیم اولویت ها و جذب مخاطبین) و قدرت سخت (شامل قدرت نطامی و قدرت اقتصادی) 

تفاوت قدرت سخت(آشکار) با قدرت نرم (پنهان): «تفاوت قدرت سخت با قدرت نرم در آشکار بودن، محسوس بودن، تخریب فیزیکی و احساس ترس نسبت به صاحبان قدرت است که در قالب قدرت نظامی با استفاده از زور و تسلیحات نظامی و یا حضور استعماری تجسد و تحقق پیدا می کند. برخلاف قدرت سخت، قدرت نرم، از عناصر آشکار نفوذ و قدرت برخوردار نیست، پذیرفتنی است و در بسیاری از موارد دلربا و برانگیزاننده است» (عاملی،1389). از این منظر فضای مجازی عرصۀ نوینی برای ایجاد و استفاده از قدرت نرم فراهم آورده است(همان). قدرت نرم بر جذب مبتنی است و از آنجایی که هیچ کس دوست ندارد احساس کند که افکارش دستکاری شده است، قدرت نرم بدون اینکه در ظاهر مشخص باشد عمل می کند .

قدرت نرم و فضای مجازی: فضای مجازی ابزار قدرت نرم و قدرت نرم مرجع تولید فضای مجازی شده است. «پایان جنگ سرد، آغاز جنگ نرم» محسوب می شود که در آن، جنگ هم در عرصۀ فیزیک جهان و هم در عرصۀ مجاز جهان بسیار قدرتمند و ابزارمند شده است. در دهه های اخیر شاهد روزافزون و فراگیر علم و فنآوری، بالاخص در عرصۀ ارتباطات بوده ایم از اختراع رادیو و تلویزیون تا به وجود آمدن شبکه های خبری 24 ساعته که اخبار دورترین نقاط دنیا را در حین روی دادن به خانه های مردم می آورند، ویژگی مشترک این ابداعات کاهش دادن فاصله ها و کوچک کردن دنیا بوده است. عاملی (1389)، از شبکه های مجازی به عنوان یکی از ابزارهای اعمال قدرت نرم نام می برد با این تفاوت که نقش پررنگ تر مردم در چنین شبکه ای مانع شکل گیری اتهاماتی چون پروپاگاندا بودن شبکه های مجازی می شود.

کاستلز ویژگی‌های عمده شبکه‌های اجتماعی فضای سایبر را در انعطاف‌پذیری (بازسازی و واکنش‌پذیری در برابر تغییرات محیطی)، مقیاس‌پذیری (کوچک و بزرگ‌ شدن) و توانایی تداوم حیات، بدون وابستگی به مرکزیتی واحد ذکر می‌کند.. قابلیت مهم این شبکه‌ ها، امکان ورود کنشگران جدید و وجود فضای تعامل گسترده با دیگران، تولید آزادانة محتوا، اشتراک‌گذاری دانش و اطلاعات، و استقلال آنها از مراکز قدرت رسمی است.

در حال حاضر ما شاهد قدرت تأثیرگذاری شبکه های اجتماعی  و پیام رسان ها در حوزه های فرهنگی و اجتماعی و .. هستیم. «کنشگران شبکه‌ها  ممکن است یک نوجوان، یک فرد کهنسال تا یک دولت باشند. آنچه مهم است فضای تکاپو و دامنه اثرگذاری آنان است. تلاش کنشگران شبکه‌های اجتماعی در اشتراک‌گذاری و تبادل اطلاعات، تعامل با سایر کاربران، شکل دادن به سلایق و جلب نظر آنان و پدید آوردن نوعی «قدرت نرم» است. به گونه‌ای که بتوانند از آن، در تداوم کنشگری خود در فضای فیزیکی بهره ببرند. کنشگران اجتماعی، نهادها، و جنبشهای فرهنگی با بهره بردن از همین ویژگی شبکه‌های اجتماعی، به ترویج دیدگاه‌ها، ارزش‌ها و حتی همگانی کردن مطالبات خویش پرداخته و با استفاده از حمایت‌های سایبری، از آن به عنوان اهرم فشار در فضای فیزیکی استفاده می‌کنند. قدرت سایبری می‌تواند برای رسیدن به اهدافی در درون فضای سایبر، یا خارج از آن (فضای فیزیکی) مورد بهره‌برداری قرار گیرد»

طرح مسئله:

با فراگیری شبکه های اجتماعی در سال‌های اخیر این تصور پدید آمد که دنیای تازه ای در ورای این شبکه ها در حال شکل گیری است . دنیایی شفاف تر و آرمانی تر که در "ان قدرت های گذشته به چالش کشیده خواهند شد. این تصور زمانی تشدید و جدی شد که پیام رسان ها در فضای مجازی رونمایی شدند. در دو سال گذشته با اوج گیری این شبکه های اجتماعی نوظهور و پبام رسان ها  وضعیت خبر رسانی و اطلاع یابی دست خوش تغییرهای بزرگی شدده است.

از همین رو روند و ساختار شکل گیری قدرت ها هم اندک اندک در حال تغییر است . حال برای بسیاری از صاحبان قدرت (قدرت های سنتی ) این مسئله و پرسش مطرح است که آیا ظهور شبکه های اجتماعی و خاصه پیام رسان ها می توانند در تغییر ساختار قدرت ها هم موثر بیافتند یا خیر ؟

به صورت ساده می توان فرض کرد که جریان قدرت با این رویکردهای شفاف ساز اطلاع رسانی در حال تغییر است . موج هایی که همه روزه در حوزه های سیاسی و اقتصادی و اجتماهی رخ می دهد ، مانورهای تبلیغاتی و سیاسی را تغییر داده است. حال باید بررسی کرد که ارتباط قدرت های جدید که ریشه در بستر سازی های شبکه های مجازی دارد چگونه برقرار می شود و چونه به شکل دهی قدرت منجر خواهد شد.

قدرت پنهان شبکه های اجتماعی

توانایی موج‌ آفرینی، فضاسازی، و بکارگیری ماهرانه نمادها، ارزش‌ها و الگوها، نمایانگر قدرت تأثیرگذاری فرهنگی و اجتماعی شبکه‌ های اجتماعی سایبر است. کنشگران ممکن است یک نوجوان، یک فرد کهنسال تا یک دولت باشند. آنچه مهم است فضای تکاپو و دامنه اثرگذاری آنان است. تلاش کنشگران شبکه‌های اجتماعی در اشتراک‌گذاری و تبادل اطلاعات، تعامل با سایر کاربران، شکل دادن به سلایق و جلب نظر آنان و پدید آوردن نوعی «قدرت نرم» است.

در تحلیل وضعیت قدرت در آینده می توان این گونه برداشت کردکه آینده قدرت در اختیار رسانه های برتر خواهد بود و رسانه‌ای در برتر خواهد بود که اینترنت پر سرعت رایگان را در دنیا مدیریت می‌کنند. اینترنتی ک باعث به کار افتادن شبکه های مجازی موجود خواهد شد. در این حوزه ، سردار بهروز اثباتی فرمانده قرارگاه سایبری ستادکل نیروهای مسلح 3 مفهوم را تشریح کرده که جدا ناشدنی هستند. او جنگ نرم، محیط مجازی و رسانه را مفاهیمی دانسته که غیر قابل تفکیک است . به روایت او، در شرایطی قرار گرفته ایم که دیگر تسلیحات نظامی در میدان بازی قدرت تعریفی ندارند، بلکه این رسانه و میزان ارزش آن است که تعریف می‌شود.

رسآنهای که این مقام نظامی از ان یاد ی کند  باید مناسبات اجتماعی را بشناسد و در لایه های اجتماعی قرار بگیرد تا بتواند نظام ارزشی را حفظ و از آن دفاع کند.

اثر شبکه ها  در قدرت؛ واقعیت  یا توهم ؟

تاثیر شبکه‌های اجتماعی، بر نهاد قدرت با رخدادها ی سیاسی  خاورمیانه جدی شد.  نقش شبکه‌های اجتماعی سایبر با 2 برداشت روبرو شد. عده ای نقش شبکه های اجتماعی را پر رنگ و عده ای هم آن را «توهم شبکه» دانستند. برای فهم این موضوع باید  آنچه در فضای شبکه می‌گذرد را بهتر بشناسیم و بدانیم پدیده های این حوزه چه بوده و هست .

با توجه به تعریف ارائه شده از قدرت می توان گفت که  یکی از ابزار های تازه قدرت یابی در جوامع امروزی تغییر کرده است. ابزاررسانه که در نطریه های نظریه پردازانی همچون بیرجینسکی ، سلطه شبکه ای بوده است ، در عصر شبکه های مجازی و پیام رسان ها تغیییر جدی کرده است .

توانایی موج‌آفرینی، فضاسازی، و بکارگیری ماهرانه نمادها، ارزش‌ها و الگوها، نمایانگر قدرت تأثیرگذاری فرهنگی و اجتماعی شبکه‌ های اجتماعی سایبر است. کنشگران شبکه‌های اجتماعی ممکن است یک نوجوان، یک فرد کهنسال تا یک دولت باشند. آنچه مهم است فضای تکاپو و دامنه اثرگذاری آنان است. تلاش کنشگران شبکه‌های اجتماعی در اشتراک‌گذاری و تبادل اطلاعات، تعامل با سایر کاربران، شکل دادن به سلایق و جلب نظر آنان و پدید آوردن نوعی «قدرت نرم» است. به گونه‌ای که بتوانند از آن، در تداوم کنشگری خود در فضای فیزیکی بهره ببرند.  کنشگران اجتماعی، نهادها، و جنبشهای فرهنگی با بهره بردن از همین ویژگی شبکه‌های اجتماعی، به ترویج دیدگاه‌ها، ارزش‌ها و حتی همگانی کردن مطالبات خویش پرداخته و با استفاده از حمایت‌های سایبری، از آن به عنوان اهرم فشار در فضای فیزیکی استفاده می‌کنند. قدرت سایبری می‌تواند برای رسیدن به اهدافی در درون  فضای سایبر، یا خارج از آن (فضای فیزیکی) مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

پدیده های فضای مجازی:

پیام رسان ها با دسترسی اسان و فراگیری بالا می توانند به سادگی در انتشار اطلاعات و سرعت دهی آن کمک کنند.اما یکی از مهمترین رخ دادهایی که باید بررسی کرد این است که در عصر شبکه های مجازی چه پیده های نوظهوری خود نمایی می کنند که زمینه ساز تغییر شده اند: در یکی از مقاله های اراده شده در دانشگاه تهران، پديده هاي جديد در فضاي مجازي دسته بندی جالبی را ارایه کرده است :

-قدرت مجازي ( فردي, اجتماعي و تصوري؛ زماني واقع مي شود که يک ايدئولوژي, جنبش يا حرکت اجتماعي به امکانات جديد ارتباطي دسترسي پيدا کند)

-سايبر پانک (سايبرنتيکس و پانکس؛ مسائلي همچون هکرها , فناوري هاي ارتباطي پيچيده , کامپيوتر ها , هوش مصنوعي و غيره )،

- دموکراسي سايبر: مفهومي است که در آن اينترنت به عنوان عامل ارتقا دهنده مشارکت و به تبع آن دموکراسي ديده مي شود جان هارتلي ، 2005

-سايبردرام : مفهوم سايبر درام را موراي (2002) مطرح کرد. از نظر او ظرفيت هاي موجود در فضاي مجازي باعث مي شود بقيه رسانه ها از جمله تلويزيون رفته رفته خود را در شکل جديد در فضاي مجازي مطرح کنند.

-جايگاه‌هاي مساوي شده : با کمي چشم پوشي ميتوانيم مدعي شويم که جايگاه طرفين گفتگو در ارتباطات مجازي برابر است. برخي از متخصصان به اين ويژگي فضاي مجازي دموکراسي شبکه مي گويند.

-فرامکاني : نقش جغرافيا در تعيين ارتباطات مجازي بسيار کمتر از نقش آن در ارتباطات واقعي است. بعنوان مثال يک سیاستمدار در شهری دور افتاده  مي تواند از طريق يک پیام رسان با انبوهی مخاطب دیالوگ برقررارکند .

-انعطاف پذيري موقت : ارتباطات همزمان يعني اينکه دو نفر در يک زمان از طريق شبکه های مجازی  با هم ارتباط برقرار کنند. در اينگونه ارتباط ما با افراد مختلف و گوناگوني ارتباط برقرار مي کنيم و رفته رفته ياد مي گيريم که با هر کسي چگونه بايد ارتباط برقرار کرد.

-گونه گوني اجتماعي : در اتاقهاي گفتگو، افراد مختلف با جايگاههاي اجتماعي متفاوت در مورد يک يا چند موضوع خاص به گفتگو مي نشينند و نظرات خود را بيان مي کنند

قابليت ذخيره سازي : يکي از خصوصيات برجسته ارتباطات مجازي قابليت ذخيره سازي محتواي آن است. ک ب تثبیت اطلاعات و پیگیری آنها کمک می کند

تغییر نقش مخاطبان سنتی پیام

مخاطب امروز که در معرض انواع رسانه هاست این امکان را دارد تا در تولید محتوا با برخی از این رسانه ها مشارکت کند. دسترسی به اطلاعات مختلف و متعارض از رسانه های مختلف و قضاوت درباره آنها، علاوه بر فعال کردن مخاطب او را در وضعیت داور قرار داده است.او دیگر مخاطب منفعل دیروز نیست و رسانه ها در نهایت می توانند با برجسته سازی برخی پیام ها توجه و تفکر او را به خود جلب کنند و در موارد محدودی نحوه توجه و تفکر را به چنین مخاطبی پیشنهاد بدهند.

دکتر محمدقلی میناوند، استاد دانشگاه صدا و سیما، بر شکل گیری رسانه های متعددی که مخاطب در آنها هم گیرنده و هم فرستنده پیام است، صحه می گذارد و تاکید دارد که  شکل گیری پیام رسان ها، جریان آزاد اطلاعات و پیام را سبب شده  حتی  رسانه های سنتی و اثرشان را کاسته چرا که از طریق رسانه های مدرن اطلاعات و داده های فراوانی کسب کرده و گزینه های متعددی در ذهن دارد. این نکته کلیدی همان چیزی است که در ساختار قدرت بدان اشاره کردیم . چنین مخاطبی در خلأ اطلاعاتی قرار نمی گیرد، در عوض اگر اطلاعات لازم و درست  به شکل مطلوب در زمان مناسب به مخاطب ارائه نشود ، مرجع خبر زیر سئوال می رود و به مرور منزوی خواهند شدو در عمل رسانه سلطه گر گذشته خود حالا زیر سلطه جریانی است که مجبور به انطباق با آن است . زیرا مخاطب برای دریافت اطلاعات، رسانه های مجازی، شبکه های اجتماعی یا ماهواره ای را انتخاب خواهد کرد.

رسانه ای که اطلاعات ندهد به جای محدود کردن مخاطب، به سمت انزوای خود گام خواهد برداشت. برای رسانه های سنتی نه فقط در کشور ما بلکه در همه کشورهای دنیا چاره ای نمانده جز آن که ارتباط با مخاطب را از نو تعریف کنند.

رابطه  قدرت و شبکه ها

برای بدست آوردن الگویی درست از رابطه ی آزادی، قدرت،سلطه  و شبکه های اجتماعی و پیام رسان ها، باید به این دلیل نکته توجه داشت که قدرت ، زمانی شکل می گیرد و  بی تردید سلطه هم وجود دارد. شبکه های اجتماعی مجازی و پیام رسان ها این روزهابه مثابه آزمایشگاهی شده اند که جنبش های اجتماعی، میزان توانمندی خود را بررسی می کنند.با انتشار اخبار متفاوت واکنش سنجی می کنند و نهادهای قدرت را به چالش می کشند. این رفتار زیرانه و خود جوش که از پیام رسان ها  گروه های عمومی مردم موج ایجاد می کند، شبکه های اجتماعی را به عنوان وسیله سیاسی مطرح نکرده است  ، بلکه خود به فضای سیاسی تبدیل شده است.(بیمبر)

کاربرد شبکه های اجتماعی این امکان را به نهادهای اجتماعی و مردم می دهد که روش های سنتی بیان اعتراضات خود، همانند راهپیمایی ها، اعتراضات، شعارها و استفاده از نمادها را آسان تر به کار برده و آن ها را با روش های نمادین جدید ترکیب کنند. بر همین اساس، این جنبش ها توانمندی بیشتری برای جذب طبقه جوان جامعه و شکل دادن به افکار عمومی دارند. با کاربرد فنآوری های اطلاعاتی جنبش های اجتماعی به استفاده از پوشش رسانه ای جمعی نیازی ندارند.

به صورت نمونه انتشار یک عکس از کشیدن شیشهدر متروی تهران ، در کمتر از چند ساعت می تواند موجی از اعتراض بین مردم ایجاد کند یا یک اظهار نظر اشتباه تویط یک مسئول می تواند موجی از انتقادهای مردم را به گوش مسئولان دیگر برساند.واکنش ها به این اخبار که بین انبوهی از مردم به اشتراک گذاشته می شود و به سرهت دیده می شود، تاثیر رسانه های دیداری و شنیداری و کتوب را کم می کند و قدرت رسانه ای را به پیام رسان ها و شبکه های اجتماعی اعطا می کند.

به صورت ساده می توان گفت که این رسانه های نوین، مرکز قدرت خودگردان است که به تقویت شخصی سازی سیاست کمک می کنند. در این فرایند، سیاست به عنوان نمایش و مخاطب به عنوان تماشاچی در نظر گرفته می شود. همه این ها بدان معناست که سیاست، کمتر به عنوان یک فرایند عقلانی، تجزیه و تحلیل می شود؛ بلکه بیشتر به عنوان یک سری حرکات نمادین که ما به آن ها واکنش نشان می دهیم، عمل می کند. تحت تأثیر این تغییرات، سیاست مداران، بیش از پیش رسانه ای شده و به انسان های معمولی تبدیل می شوند. آن ها افراد معروفی می شوند که مشابهت های بسیاری با افراد سرگرم کننده دارند. در واقع، رهبران مانند یک کالای تجاری تبلیغ می شوند.اما درمقابل پیدایش این شکل تازه قدرت در شبکه های پیام رسان می تاند اسیب هایی را هم در چی داشته باشد. اسیب هایی که به صورت خلاصه می توان این گونه دسته بندی کرد:

افزایش تعارضات ساختاری و دوگانگی هویت، یکسان سازی فرهنگی، تقویت گرایش های گریز از مرکز (فروملی و فراملی) و اخلال در روند وحدت ملی، ایجاد اختلاف و شکاف میان ملت ها به دلیل ملی گرایی افراطی، جهان بینی های متضاد و در نهایت بروز شکاف فرهنگی، یکپارچگی افقی گروه ها و طبقات و تشدید دو قطبی، تضاد با ارزش ها، باورها، تضعیف پیوندهای سنتی از طریق تقویت و تبلیغ ارزش های غربی و کمک به استحاله فرهنگی، بهره برداری تبلیغاتی و انتشار اخبار غیر واقع تحریف شده، ایجاد نخبگان سیاسی و فرهنگی وابسته به جریانات خودساخته از طریق شبکه ارتباطی، از دیگر آسیب های سیاسی شبکه های اجتماعی مجازی محسوب می شود.

جمع بندی:

رشد جریان فن آوری های نوین اطلاعات و ارتباطات، مقوله «قدرت»را با  مفهوم و ماهیتی جدید روبرو کرده است. قدرت و منشأ قدرت با  محیط و زمان تازه دستخوش تغییر شده است و بروز پدیده هی تازه در فضای مجازی، یک حوزه جدید و مهم از قدرت را ساخته است هم اکنون  شمار مشترکان تلفن همراه و اینترنت در سطح جهان برابر و از ۲.۶ میلیارد به ۳.۹ میلیارد نفر رسیده است و در همین دوره، تعداد استفاده کنندگان از اینترنت نیز از ۱.۲ میلیارد به ۳.۹ میلیارد نفر افزایش یافته است.

در این سال‌ها در ایران هم  تعداد کاربران اينترنتي بيش از 3100 درصد افزايش داشت و حالا به بيش از40 ميليون نفر(استفاده از همه روش ها و اتصال اشتراکی) رسیده است.  در این حوزه ، به گفته محمود واعظی وزیر ارتباطات ایران، هم اکنون حدود ۷۱ میلیون ایرانی از تلفن همراه استفاده می‌کنند که از این میان، ۲۷.۵ میلیون گوشی تلفن هوشمند در کشور فعال است و ۹ میلیون نفر نیز از اینترنت موبایل استفاده می‌کنند. در حال حاضر ضریب نفوذ اینترنت هم به شدت افزایش داشته و تا پایان سال 93 حدود 20 شهر کشور به نسل 3 تلفن همراه مجهز شدند و هم اکنون 70 شهر تحت پوشش خدمات نسل 4 است.

در این مسیر که تعداد کاربران اینترنتی به واسطه شبکه های مجازی و پیام رسان ها همچنان در حال بالا رفتن است،اتفاقی که رخ داده است این موضع است که فرهنگ استفاده از این دستاورداطلاعاتی به سرعت رشد این تکنولوژی ارتقا پیدانکرده است.

شبکه های اجتماعی در فضای مجازی و پیام رسان ها ، قابلیت تازه ای هستند که با تحت تأثیر قرار دادن کاربران( به عنوان یکی از ابزارهای قدرت نرم)  مکملی برای قدرت سخت ساخته اند . حال با این بررسی می توان گفت که پدیده تلگرام،کانال، گروه و ... دیگر قابل فیلتر کردن و از بین بردن نیست . چرا که برخورد سلبی با این پدیده ها تنها شرایط را مدت کوتاهی کنترل می کند.

برای بالا بردن ارزش های ذاتی نهاد قدرت و قدرت های نوظهور باید از همینک به فکر بود و جهت دهی این فضا ها را جدی گرفت.

در این خصوص توصیه می‌شود بحث آموزش های رسانه ای و بالا بردن سواد رسانه ای جدی گرفته شود. توجه به نتایج انتخابات اسفند 94 هم نشان می‌دهد که ایجاد موج‌های شایعه در این دوران ابزار های قدرت تازه شده و از همین رو باید به موضوع اموزش و فرهنگ سازی در این حوزه ، در کنار نظارت های جدی و کاربردی نهادهای قانونی توجه داشت.

منابع :

-           خبرنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دکتر محمود بابایی- دکترای علوم ارتباطات از دانشگاه علامه طباطبایی- 17/12/90

-          مقاله عصر تاثیرگذاری مخاطب بر رسانه - آذر مهاجر روزنامه جام جم در صفحه رسانه

-          پژوهش قدرت و تحمیل آن از دید فوکو به قلم حسن ناصحی

-          http://www.bajournals.ir/attachment/176507.pdf

-          نظریه ی قدرت فوکو/مقاله  سمانه کوهستانی( ک ارشد جامعه شناسی 1392)

-          عاملی، سعید رضا، «مطالعات انتقادی استعمار مجازی آمریکا: قدرت نرم و امپراتوری های مجازی»، انتشارات امیر کبیر، تهران (1389).

-          نکاتی درباره شبکه های اجتماعی-نوشتاری از حسین کرمانی-دانشجوی دکترای جامعه شناسی دانشگاه تهران 

 
* پژوهش دانشگاهی از حمیدرضا طهماسبی پور، کارشناس ارشد رشته ارتباطات